రాత్రి పూట మనం ఆకాశంలోకి చూసినప్పుడు ఒక ప్రశ్నార్థకంలా కనిపించే నక్షత్ర సమూహమే "సప్తర్షి మండలం". భారత సాంప్రదాయిక ఖగోళ విజ్ఞానం ప్రకారం అందులో ఉండేవి కేవలం నక్షత్రాలు మాత్రమే కాదని ఏడుగురు దివ్యశక్తి గల మహారుషులే సప్త ఋషులుగా అలా తారారూపంలో సంచరిస్తున్నారనీ ప్రస్తావించారు. ఈ ఏడు నక్షత్రాలను కూడా సప్తర్షులు అంటారు. కేవలం భారతీయులే కాదు! పాశ్చాత్యులు కూడా ఈ సప్తర్షి మండలాన్ని ఖగోళశాస్త్రం ప్రకారం "బిగ్‌ డిప్పర్‌ (Big Dipper)" లేదా "Ursa Major" అని అంటారు.
ఒకవైపు నడి సముద్రం, చుట్టూ చిమ్మచీకటి... ఇలాంటి సందర్భంలో మన పెద్దలకు సప్తర్షి మండలం ఒక దారిని చూపించే సాధనంగా ఉండేది. సముద్రం నుంచి ఎడారి వరకూ బాటసారులకు గమ్యం వైపు నడిపించేది. ఆఖరికి ప్రళయకాలంలో సత్యవ్రతుడనే రాజు సకల జీవరాశులను పడవలోకి చేర్చినప్పుడు, అతనికి దారి చూపింది కూడా సప్తర్షి మండలమే అని చెబుతారు. బహుశా అందుకనే ఆ నక్షత్రమండలానికి సప్తర్షి హోదాను కట్టబెట్టి ఉండవచ్చు.
అసలు సప్తర్షుల పేర్లు ఏమిటి అని ఖచ్చితంగా చెప్పడం అంత తేలికైన విషయం కాదు. ఎందుకంటే వేర్వేరు పురాణ గ్రంథాలలో వేర్వేరు సప్తర్షులు కనిపిస్తారు. ఒక్కో ప్రమాణం ప్రకారం వారి పేర్లు మారుతూ కనిపిస్తాయి. వేర్వేరు మన్వంతరాలలో కూడా వీరి పేర్లు వేర్వేరుగా కనిపిస్తాయి. కొందరి అభిప్రాయం ప్రకారము సప్తర్షి అనేది కేవలం ఒక పేరు మాత్రమే కాదనీ, అది ఒక హోదా అని భావించవచ్చునేమో. కాలానుగుణంగా ఈ హోదాను వేర్వేరు ఋషులు దక్కించుకుంటూ ఉండవచ్చు. ప్రస్తుతం నడుస్తున్న వైవస్వత మన్వంతరంలో వశిష్ఠుడు, అత్రి, గౌతముడు, కశ్యపుడు, భరద్వాజుడు, జమదగ్ని, విశ్వామిత్రుడు అనేవారు సప్తఋషులు. ఇక మానవ శరీరంలో ముక్కు, చెవి, కన్ను, చర్మము, నాలుక, వాక్కు, మనస్సు అనే ఏడు సప్తఋషి స్థానీయాలని యోగ సంకేతములు.
సప్తర్షి మండలం అనగానే మనకు గుర్తుకువచ్చే మరో విషయం. "అరుంధతీ నక్షత్రం"! తన భర్త వశిష్ఠుని అడుగుజాడల్లో నడిచే అరుంధతి నక్షత్రం ఆయనతో పాటుగానే సప్తర్షి మండలంలో భాగమైందని విశ్వాసం. అందకనే పెళ్లయిన నూతన వధువుకు, అరుంధతీ నక్షత్రాన్ని చూపిస్తూ ఉంటారు. అలా భర్తను నిత్యం అనుసరించే అరుంధతి, ఆమెను అంత ఎత్తున నిలబెట్టిన వశిష్ఠులు సప్తర్షి గణంలో ఒక భాగమైపోయారు.
